Khai bút

(Entry này được trích từ tập Chuyện cũ Hà Nội của Tô Hoài - tuyển tập có rất nhiều bài hay về văn hoá Hà Nội xưa - kid đã mạo muội rút gọn một số đoạn trong nguyên tác...)

*

Không biết từ bao giờ người ta đã có ý nghĩ về cái gì mới nhất như thế. Bước vào một năm mới, bất cứ thế nào, quang cảnh ra sao, của ta, của người, của xung quanh, từ một sinh vật ra đến ngoài trời đất, cái mà ta làm hay việc xảy đến, hay ta trông thấy, ta gặp đầu tiên, kể từ lúc giao thừa rồi sang canh, đều tưởng như có hình hài với rủi may của con người suốt một năm trời đương tới.

Trong tâm tưởng và mong ước của người thì một năm tốt lành y nguyên chờ đợi, năm mới đã đến cho con người phủi đi, quên đi cái năm cùng tháng tận vừa rồi ngổn ngang những trắc trở, lận đận, những lo toan chẳng đâu vào đâu. Câu "tống cựu nghênh tân" hầu như đã thành cửa miệng.

Người làm việc quan, dẫu chỉ chức tước ở làng, bé bằng con muỗi mắt, có cái triện đồng triện gỗ, đồng triện hay mộc triện giắt hầu bao thì các ông lý trưởng quán xuyến mọi bề, ông hộ lại cai quản sinh, tử, giá thú, ông trưởng bạ trông coi sổ sách về đất cát, điền địa đều làm mâm lễ sắp ấn hôm hai mươi tháng chạp rồi sang giêng được ngày lành lại làm cỗ cúng khai ấn.

Mùng sáu tháng giêng ngày chẵn, các nhà chủ đều động thổ khung cửi. Anh thợ vào khung ngồi xuống đòn ngồi, lạch cạch đạp chân đòn, đưa mấy nhát thoi qua mặt cửi. Rồi qua nhà ngoài với các cô thợ hồ, thợ tơ được gia chủ mở hàng đồng hào ván rồi đánh chén. Hôm ấy chỉ làm cốt lấy ngày, lấy may, phải đến phiên này mọi công việc tơ cửi mới bắt đầu.

Đồng áng nhà nông thì mùng bảy, khi hạ cây nêu rồi bác tôi nhấc cái vai bò trên nóc chuồng giắt con bò ra ruộng cày vài đường, lễ hạ điền. Ngày xưa, hôm ấy nhà vua đi cày, làm gương cho bách tính. Các làng dân tộc Tày trên Bắc Cạn, hôm hạ điền là ngày tết, cả vùng mặc xống áo mới đi chơi nhởi hội "xuống đồng" (lồng tùng).

Xuất hành phía nào, hái lộc cây gì, khai ấn, khai bút, động thổ, xuống đồng... những tục lệ chan chứa ước vọng về một năm mới.

Từ điển tiếng Việt, viện Ngôn ngữ 1994, cắt nghĩa. "Khai bút: Cầm bút viết hoặc vẽ lần đầu tiên vào dịp đầu năm, theo tục xưa. Đầu năm khai bút. Câu thơ khai bút".

Không nhớ tôi có cái thích khai bút từ năm nào. Nhưng đến bây giờ vẫn giữ thói quen hay hay ấy. Và vẫn nhớ tôi khai bút năm mới từ những năm còn xa xôi với nghề văn. Khai bút lăng quăng mấy chữ vào nhật ký, làm bài thơ, viết cái thư, viết vẩn vơ... Rõ ràng một điều gì chờ đợi.

Đến khi làm nghề văn thì mỗi năm tôi khai bút bằng viết một truyện ngắn. Trong nghề viết có những việc nực cười, chẳng ra làm sao. Bạn đọc cần báo Tết. Người mua báo Tết cũng như mua hoa đào, cành đào ở Hà Nội hay quả dưa ở Sài Gòn và thói quen mua báo Tết đáng yêu đến độ nhất định phải sắm nó về bày trên án sách, bàn nước, chưa chắc đã đọc ngay. Thế là người làm báo phải lăn lưng vào viết bài.

Ấy là cái sự viết bài báo Tết. Các bài in trên báo Tết âm lịch đều được viết từ khoảng tháng mười dương lịch. Như đêm nay đầu tháng 11 tôi đương ngồi viết bài này mà tôi tự đùa là "tôi làm hàng tết". Quanh tôi chưa thấy tết đâu. Cơn áp thấp nhiệt đới đương vào Đà Nẵng, ngoài này thì giao mùa, còn tiếng sấm rớt nhưng đã chớm lạnh, đường phố lầy lội sùi sụt suốt đêm mưa dầm. Tiếng rao "Khúc ơ! Bánh khúc ơ!", tiếng được tiếng mất thảng thốt trong khuya. Còn hai tháng nữa mới đến Nguyên Đán. Các báo Tết đều phải làm trước Tết dương lịch. Tất cả các báo từ Sài Gòn ra Hà Nội đã mời cộng tác viên viết bài Tết, quảng cáo rầm rộ báo Tết, trong khi cảnh trời và cảnh người chưa mảy may vẻ Tết. Thế mà trong đầu đã phải nghĩ ngợi cho rộn rực những Tết là Tết để viết bài. [...]

Bài Tết xong đã từ tháng trước, và bấy giờ mới sắp Tết. Tôi thường viết cái truyện ngắn trong đêm giao thừa cho tới quá nửa đêm. Thì rõ ràng là đương khai bút đây. Đêm giao thừa thức nghe cái nửa đêm cuối cùng và cái nửa đêm mới nhất của hai năm nối nhau. Cũng chẳng phải một mình tôi tò mò. Biết bao nhiêu người đã không ngủ đêm giao thừa, từ xưa tới nay. Năm cũ qua, năm mới đến, tiếng chuông chùa văng vẳng ngân ngư xa xa, người thắp nén hương mới, người thay bát nước cúng trên bàn thờ rồi bước ra nhìn vòm không và bóng tối quanh mình, như tìm cho thấy kỳ được cái xuân đương sang. Nếu thấy mưa dầm sập sùi, đêm hôm ảm đạm, thế là mùa màng thất bát đến nơi. Trời hanh hao nhưng chưa dứt nồm, sang canh ba mưa dây mưa rợ thoang thoáng mát mặt nhưng không thấm vai áo, đằng chân trời bỗng ùng ục tiếng sấm mới. Sấm no, thế là rồi ra năm nay mưa thuận gió hoà... Trông về phía thành phố, trời hẩng hơn các phía khác. Cứ ngỡ thế, mong thế, bất chợt những niềm vui nho nhỏ đến với người đợi giao thừa.

[...]
Khai bút giao thừa vào ngày xuân, chuyện Tết viết giữa tết nhất, đấy mới rõ ràng trong không khí Tết. Rồi làm thế nào đăng được bài vào báo tết. Báo tết mới đã có bán cả tuần nay rồi.

Thưa rằng, vẫn in được vào báo Tết như thường. Nhưng là báo Tết sang năm.

Toà báo tôi cộng tác ngày ấy có một kiểu làm việc mà bây giờ không ai làm thế. Không nhiều thì cũng ít ra thuở ấy có một ông chủ báo làm như thế. Mùng hai Tết, tôi đến Hàng Bông mừng tuổi năm mới ông Tân Dân chủ báo, đem theo bản thảo truyện ngắn Vợ chồng trẻ con. Tôi đưa ông Tân Dân cái truyện ngắn như mọi khi đến hẹn nộp bài. Chủ báo hỏi vui: "Ông cho tôi bài Tết à?" - Thưa vâng. - Cái này tôi để sang năm in. Ông viết sốt rẻo quá! - Thưa vâng.

Ông chủ quán báo đưa tiền nhuận bút như lệ mỗi lần ông nhận bài của tôi. Nhưng số tiền là hai mươi đồng hậu hĩnh gấp đôi mọi khi. Ông xoa tay nói: "Năm mới, mở hàng ông năm nay làm ăn phát tài". Viết bài Tết, được tiền chơi xuân. Năm sớm mọi sự may mắn, vui vẻ. Để Tết sang năm đăng thì cũng vẫn là viết trong Tết, giữa Tết, in để đọc Tết, chứ sao!

Khai bút năm mới, một phong tục hay của mỗi người. Cái chờ đợi đương tới.